Муаллиф: Олга МИТРОФАНЕНКОВА
Дар бораи муаллиф: Олга Евгенйевна Митрофаненкова – номзади илмҳои таърих, ходими хурди илмии Институти шарқшиносии Академияи илмҳои Россия. Мавод як қисме аз матни барои маҷмӯаи мақолаҳо омодашуда мебошад.
Бо вуҷуди он ки соли 2001 дар натиҷаи амалиёти зиддитеррористии «Озодии шикастнопазир» ҳаракати Толибон (мамнӯъ дар Россия) қариб пурра торумор шуда буд, вале моҳи августи соли 2021 онҳо тавонистанд дубора дар Афғонистон ба сари қудрат баргарданд. Албатта, дар бозгашташон сарчашмаҳои маблағгузорӣ нақши муҳим бозиданд ва ба онҳо на танҳо барои барқарор шудан, балки дубора ба даст овардани нуфуз ва назорати кишвар мусоидат карданд.
Соли 2001 пас аз вуруди неруҳои хориҷӣ бо сарварии ИМА ба хоки Афғонистон, ҳаракати Толибон аз сари қудрат дур карда шуда, қисми зиёди ин гурӯҳ дар Покистон паноҳ бурданд. Дар ин давра, Толибон барои барқарор кардани қудрати худ ба захираҳои молиявӣ ниёз доштанд.
Вазифаҳои асосии Толибон дар аввали солҳои 2000-ум мустаҳкам кардани неруҳо ва инчунин баргардонидани мавқеи қаблии худ дар Афғонистон буд.
Тадриҷан пас аз соли 2001, толибони боқимонда дубора аз нав ба гурӯҳ-гурӯҳкунӣ ва барқароршавӣ даст заданд. Бино ба гузоришҳо, роҳбари руҳонии ҳаракат мулло Умар бо муовинони худ тамос гирифта, ба онҳо дастур додааст, ки ҷангиёни худро ташкил кунанд, даъватшавандагонро аз мадрасаҳои Покистон бигиранд, махфигоҳи силоҳ пайдо намоянд ва маблағ ҷамъ созанд. Қочоқчиёни маводи мухаддир аз аввалинҳо шуда, барои толибон маблағ ҷудо карданд.
Тибқи баъзе арзёбиҳо, даромад аз маводи мухаддир метавонад аз 20 то 40% тамоми даромади толибонро дар миёнаи солҳои 2001 ва 2014 ташкил диҳад. Тиҷорати маводи мухаддир ба як сарчашмаи сердаромад табдил ёфт, ки ба оғози барқарорсозии Толибон пас аз дур кардани ҳаракат аз сари қудрат дар соли 2001 мусоидат кард.
Бо вуҷуди он ки соли 2003 толибон ҳанӯз неруҳои худро (инчунин нуфузи худро дар Афғонистон) пурра барқарор накарда, хуб муташаккил набуданд, тавонистанд назорати истеҳсоли маводи мухаддирро дар як қатор минтақаҳои ҷануби кишвар ба роҳ монанд. Дар ин давра аз ҳисоби даромади молиявӣ аз савдои маводи мухаддир «Шуро-и-Кветта» (мақоми асосии ҳарбӣ-сиёсии толибон, ки дар қаламрави Покистон фаъолият мекард) тавонист назоратро аз болои толибон, ки суст шуда буд, ташкил кунад.
Сарчашмаи дигари молиявӣ, ба ғайр аз тиҷорати маводи мухаддир, даромади андоз аз деҳқонон буд. Солҳои 2000-ум толибон пинҳонӣ андозҳои афюнро аз деҳқонон дар қаламравҳои таҳти назорати худ ҷамъоварӣ мекарданд. Онҳо ҳанӯз солҳои 1990-ум ба чунин ҷамъоварии андоз шурӯъ карда буданд. Дар минтақаҳое, ки қувваи ошкорои бартаридошта вуҷуд надошт, давра ба давра байни фармондеҳони толибон, гурӯҳҳои ҷиноӣ ва мансабдорон бархӯрдҳо ба амал меомаданд, ки онҳо низ аз тиҷорати маводи мухаддир даромади ғайриқонунӣ ба даст меоварданд. Дар ин давра байни қувваҳои гуногун барои назорати тиҷорати маводи мухаддир рақобати шадид сурат гирифт. Маркази ягонае набуд, ки истеҳсоли маводи мухаддирро дар кишвар комилан дар дасти худ нигоҳ дорад. Дар навбати худ, вазъи кунунӣ ҳам ба ноором шудани вазъ дар минтақаҳои алоҳидаи Афғонистон ва ҳам ба паст шудани нуфузи ҳокимияти марказӣ мусоидат кард.
Барои ба даст овардани даромади устувор аз маводи мухаддир, толибон ҳамчун ҳимоятгари деҳқонони парваришгари кӯкнори афюн баромад карданд. Ҷамъоварии анъанавии даромади маводи мухаддир дар солҳои 2000-ум ба таври зерин ба назар мерасид (тавре ки қаблан қайд карда шуд, нақшаи ҷамъоварии андоз аз деҳқонон аз солҳои 1990-ум бетағйир боқӣ мондааст):
1) Фармондеҳони Толибон аз деҳқонони парваришгари кӯкнор андози «ушр» ҷамъоварӣ мекарданд, ки ба 10% арзиши зироат баробар буд;
2) Барои зиёд кардани даромади худ, ҷангиёни толибон аксар вақт дар майдонҳои кишти кӯкнор дар вақти ғунучини ҳосил кор мекарданд (аз тамоми раванди истеҳсоли маводи мухаддир, ҷамъоварии афюни хом сердаромад ва инчунин меҳнатталаб аст);
3) Тоҷирони хурде, ки афюни хомро аз деҳқонон мехариданд, низ ба толибон андоз месупориданд. Ба ғайр аз ин, ронандагоне, ки ба интиқоли маводи мухаддир машғул буданд, ба толибон барои ҳар кило афюни хом ё маводи мухаддири тайёре, ки аз Афғонистон қочоқ мегардид, тарифи транзитӣ пардохт мекарданд;
4) Толибон инчунин барои ҳифзи озмоишгоҳҳои маводи мухаддир, ки героинро аз афюни хом истеҳсол мекарданд, маблағ мегирифтанд;
5) Сарчашмаи муҳимтарини даромад барои толибон аз маводи мухаддир пардохтҳои мунтазами ташкилотҳои калони муомилоти ғайриқонунии маводи мухаддир буд. Ин пардохтҳо мустақиман ба «Шуро-и-Кветта» ворид мешуданд, ки дар он роҳбарони толибон, ки дар шаҳр ё дар наздикии шаҳри Кветтаи Покистон, маркази маъмурии вилояти Балуҷистон, зиндагӣ мекарданд, шомил буданд.
Аз гуфтаҳои боло маълум аст, ки тиҷорати маводи мухаддир барои толибон сарчашмаи муҳими маблағгузории онҳо буд. Дар айни замон, хусусияти муҳими он қобилияти ба даст овардани даромад дар муддати хеле кӯтоҳ буд, ки ба толибон дар аввали солҳои 2000-ум имкон дод, даъвоҳои худро дар бораи таъсир дар Афғонистон баён кунанд.
Қобили зикр аст, ки кишварҳои ҳамсояи Афғонистон низ дар зиёд шудани даромади толибон аз тиҷорати маводи мухаддир нақши назаррас доштанд. Пеш аз ҳама, хатсайрҳои асосии интиқоли маводи мухаддири Афғонистон тавассути қаламрави онҳо мегузаштанд. Ҳамзамон, тавассути ҳамин кишварҳо интиқоли ғайриқонунии маблағ тавассути системаи ҳавола (системаи ғайрирасмии интиқоли маблағҳо ва арзишҳо дар асоси мубодилаи талабот ва уҳдадориҳо байни брокерҳо) анҷом дода мешуд.
Мувофиқи маълумоти Институти EastWest, Покистон, Эрон, Арабистони Саудӣ ва Амороти Муттаҳидаи Араб (АМА) ба марказҳои асосии муомилот барои «ҷараёнҳои молиявии марбут ба истеҳсол ва гардиши ғайриқонунии афюнҳои Афғонистон» табдил ёфтанд. Дар ҳамин кишварҳо раванди расмигардонии пул низ ба амал меомад. Баъдан, аз ин ҷо пул ба қочоқчиёни маводи мухаддир ба Афғонистон дубора баргардонида мешуд.
Наздик ба соли 2014, диверсификатсияи сарчашмаҳои маблағгузории толибон ба таври возеҳ пайгирӣ карда шуд. Маълум буд, ки дар таъмини молиявии фаъолияти худ онҳо кӯшиш мекарданд, ки на ба як манбаи даромад такя кунанд, балки тавонанд захираҳои молиявиро аз сарчашмаҳои гуногун ба даст оранд. Онҳо шароит фароҳам оварданд, ки дар он аз як намуди даромад маҳрум шуда, ба намуди дигар такя кардан мумкин буд. Вазъияте, ки толибон метавонистанд комилан бидуни маблағ бошанд, ба ин васила ба ҳадди ақали эҳтимолият коҳиш ёфт.
Дар солҳои 2000-ум Толибон аз рӯи хусусияти амалҳояшон бештар ба мафия шабоҳат доштанд (масалан, тамаъҷӯӣ аз тиҷорат ба яке аз сарчашмаҳои даромади ҳаракат табдил ёфт). Дар ин давра толибон мисли солҳои 1990-ум ба таври возеҳ ташкил нашуда буданд. Метавон гуфт, ки онҳо дар муқоиса ба ташкилоти ягонаи мутамарказ, бештар ба ҷамъомади гурӯҳҳои алоҳидаи «ғоратгар» шабоҳат доштанд ва ҳар яке аз ин гурӯҳҳо бо дараҷаҳои гуногуни мустақилият дар Афғонистон фаъолият мекарданд ва дар Покистон ақибгоҳ доштанд.
Тибқи маълумоти як қатор муҳаққиқони ғарбӣ, ба ғайр аз ҷамъоварии андоз аз афюн аз деҳқонон ва тиҷорати маводи мухаддир, толибон инчунин аз соҳибони тиҷорати хурди маҳаллӣ 10% «андоз» (ушр) ҷамъоварӣ мекардаанд.
Як қатор фаъолиятҳои ғайриқонунӣ ҳамчун сарчашмаи маблағгузорӣ барои толибон амал мекарданд. Тибқи иттилои манбаъҳо (масалан, FATF, Гурӯҳи таҳияи чораҳои молиявӣ барои мубориза бо расмигардонии (шустушӯи) пул), ҳар як намуди даромад дар буҷети толибон барои таъмини вазифаҳои мушаххас хидмат мекард. Ҳамин тавр, даромадҳое, ки аз андозбандии иқтисоди маҳаллӣ ба даст меомаданд, барои гузаронидани амалиётҳои маҳаллӣ хизмат мекарданд ва танҳо дар баъзе ҳолатҳо ба роҳбарияти олии ҳаракат равона мегардиданд. Қисми даромади аз тиҷорати маводи мухаддир ба даст омада, инчунин ҳиссаи маблағи аз фоида ҷудошуда аз ширкатҳои сохтмонӣ ва нақлиётӣ, операторони алоқаи мобилӣ, ширкатҳои истихроҷи маъдан ва лоиҳаҳои кумак ва рушд ба комиссияи молиявии Толибон ворид мешуданд (Ҳаракати Толибон аллакай сохтори возеҳе дошт, ки дар солҳои 2010-ум «вазоратҳо» – и гуногунро дар бар мегирифт). Комиссияи молия зери назорати роҳбарияти олии ҳаракат қарор дошт. Намудҳои гуногуни хайрияҳо, асосан аз кишварҳои арабӣ, бевосита ба роҳбарияти олии толибон дода шуданд. Тибқи маълумоти СММ, миёнаи солҳои 2011 ва 2012 буҷети толибон 400 миллион доллари ИМА-ро ташкил медод, ки сеяки он аз ҳисоби тиҷорати маводи мухаддир ба даст омадааст. Албатта, ҳиссаи назаррасро дар буҷети толибон манбаъҳои дохилии маблағгузорӣ ташкил медод. Ба ғайр аз тиҷорати маводи мухаддир, ба онҳо андозҳои гуногуни ғайриқонунии деҳқонон ва тиҷорат, боҷҳои нақлиётӣ, рэкет ва ҳама намудҳои тамаъҷӯӣ дохил мешуданд.
Дар давраи пас аз соли 2015, коркарди афюни хом ба маҳсулоти тайёр таҳти назорати пурраи толибон гузашт. Акнун даромади толибон аз маводи мухаддир аз андозҳое, ки онҳо барои афюн аз деҳқонон ҷамъоварӣ мекарданд, аз лабораторияҳое, ки героин истеҳсол мекарданд ва аз андозҳое, ки тоҷирон барои интиқоли маводи мухаддир аз кишвар пардохт менамуданд, иборат буд. Ҳамин тариқ, пас аз соли 2015 толибон тавонистанд тамоми соҳаҳои тиҷорати маводи мухаддирро дар Афғонистон зери назорат қарор диҳанд.
Толибон инчунин диверсификатсияи манбаъҳои даромади худро идома доданд. Ҳамин тавр, аз ронандагон барои истифодаи шоҳроҳҳо дар минтақаҳои таҳти назорати толибон боҷи нақлиётӣ ситонида мешуд. Онҳо инчунин аз аҳолӣ ситонидани «ушр» ва «закот»-ро идома доданд. Чунин андозситонӣ то 160 миллион доллари ИМА дар як сол даромад овард.
Зикр кардан муҳим аст, ки арзёбии Раёсати СММ оид ба маводи мухаддир ва ҷинояткорӣ дар бораи даромади толибон асосан даромад аз афюни хом ва андозҳоро дар бар мегирифт. Ҳисоботи дигар ташкилотҳои байналмилалӣ (масалан, RAND corporation) аллакай даромадро дар маҷмӯъ аз тамоми саноати маводи мухаддир баррасӣ карданд. Интиқоли афюни хоми коркардшуда ба ҳероин ба бозорҳои ниҳоӣ ва инчунин раванди баъд аз шустушӯи пул даромади бештар меоварданд.
Истеҳсол ва қочоқи маводи мухаддир тамоми солҳои қаблӣ барои толибон манбаи хеле сердаромад боқӣ монд. Бо фарохгардонии қаламрави таҳти назорати толибон дар солҳои охир, сатҳи даромади онҳо аз савдои маводи мухаддир ва инчунин ҷамъоварии боҷҳои нақлиётӣ низ афзоиш ёфт. Ғайр аз ин, онҳо қариб дар ҳама соҳаҳои минтақаҳои таҳти назорати худ фаъолона андоз меситонданд.
Миёнаи солҳои 2015 ва 2021 толибон манбаъҳои маблағгузории худро тавсеа доданд. Бо васеъшавии қаламрави таҳти назорати ҳаракат, минтақаи тамаъҷӯӣ аз тиҷорати қонунӣ низ васеъ гардид. Бисёре аз ширкатҳои истихроҷи маъдан, ҳам корхонаҳои хурд ва ҳам ширкатҳои бузург, маҷбур шуданд, ки ба толибон маблағ пардохт кунанд, то тавонанд тиҷорати худро идома диҳанд.
Ғайр аз ин, толибон аз донорҳои хусусӣ дар саросари ҷаҳон гирифтани хайрияҳои пинҳонии молиявиро идома доданд. Қисми зиёди ин хайрияҳо аз созмонҳои хайрия ва фондҳои хусусии воқеъ дар кишварҳои Халиҷи Форс – аз минтақае буданд, ки толибон дар солҳои 90-ум робитаҳои зич доштанд.
Ин хайрияҳо метавонистанд дар як сол аз 150 то 200 миллион долларро ташкил диҳанд. Тибқи иттилои ҳукумати ИМА, ин созмонҳои хайрия ба рӯйхати гурӯҳҳои маблағгузории терроризм шомиланд. Дар байни онҳо бунёдҳои Арабистони Саудӣ ва АМА ҷойи махсусро ишғол мекунанд. Онҳо ҳаҷми бештари хайрияҳоро ба толибон ташкил медиҳанд.
Дар байни бунёдҳои Арабистони Саудӣ инҳоро бояд қайд кард: Al-Haramain foundation («Ал-Ҳарамайн», созмони мамнӯъ дар Россия). Al-Haramain Islamic foundation дар Индонезия ва Сомалӣ низ намояндагиҳои худро дорад. Ин бунёд ва созмонҳои вобаста ба он қаблан дар Босния фаъолият мекарданд. Соли 2015 онҳо аллакай дар Покистон ва Афғонистон фаъол шуданд. Тибқи иттилои СММ, аввалҳои соли 2022 фаъолияти ин бунёд дар Нигерия ва кӯли Чад мушоҳида гардид. Ташкилоти болозикр дар солҳои охир ба сифати маблағгузори ҳаракати Толибон низ зикр мешавад. Хайрияҳо ба толибон аз Покистон низ ворид мешуданд.
Таъсиси назорат аз болои қисми зиёди қаламрав барои толибон имкониятҳои нави даромад фароҳам овард. Яке аз онҳо – даромад аз қӯруқшикании (шикори ғайриқонунии) дуғдоғ (мурғи калони даштии гардандароз, паррандаи калон ва нодире, ки ба Китоби сурх дохил карда шуда, дар шикори варзишӣ қадр карда мешавад) барои шайхҳои саудӣ ва аморат буд. Солҳои охир толибон тавонистанд манбаъҳои маблағгузории худро ба таври муассир диверсификатсия кунанд ва фаъолияти мусаллаҳонаи худро бо маблағгузории устувор таъмин намоянд. Дар натиҷа, онҳо аз як ё ду сарчашмаи маблағгузорӣ вобаста набуданд.
Дар бораи ҳаҷми даромадҳои толибон то давраи дубора ба қудрат расидан, маълумоти зиёде дар сарчашмаҳои озод мавҷуданд. Ба ҳисоби миёна, бо назардошти ҳамаи манбаъҳои маблағгузорӣ, даромади онҳо дар солҳои охир аз 300 миллион то ба 1,6 миллиард доллар дар як сол мерасад. Манбаъҳо инчунин қайд мекунанд, ки дар соли 2020 толибон тавонистанд аз тиҷорати маводи мухаддир тақрибан 460 миллион доллар ба даст оранд, ки на танҳо андозҳои ҷамъоваришуда, балки равандҳои минбаъдаи истеҳсол, фурӯши ғайриқонунии маводи мухаддир ва расмикунонӣ (шустушӯи) пулҳои бо ин роҳ ба даст овардашударо дар бар мегирифт.
Тавре қаблан зикр гардид, ба афзоиши даромад васеъшавии қаламрави таҳти назорати толибон, бахусус таъсиси назорат аз болои минтақаҳое, ки дар Афғонистон истеҳсоли зиёди маводи мухаддир мутамарказ шудааст (масалан: вилояти Ҳилманд, ки такягоҳи толибон ҳисобида мешавад) мусоидат намуд.
Тибқи маълумоти як қатор марказҳои таҳлилии байналмилалӣ, солҳои 2019-2020 буҷети толибон тақрибан 1,6 миллиард долларро ташкил дод, ки он фарогири даромад на танҳо аз истеҳсоли маводи мухаддир, балки аз сарчашмаҳои қаблан зикршуда низ мебошад.
***
Ҳаракати Толибон ҳамеша бо он фарқ мекард, ки амнияти молиявии худро ҷиҳати мубориза барои қудрат хуб ташаккул додааст. Ҳамзамон, рушди иқтисодиёти давлат ва сиёсати иқтисодӣ ҳам дар солҳои 1990 ва ҳам пас аз 15 августи соли 2021 нуқтаи заъфи онҳо ба ҳисоб мерафт.
Тавре аз гуфтаҳои боло бармеояд, тамоми сарчашмаҳои маблағгузории Толибонро дар давоми бист сол метавон ба дохилӣ ва хориҷӣ тақсим кард. Сарчашмаҳои дохилии даромад, пеш аз ҳама, даромадҳои гуногуни андоз (аз ҷумла онҳое, ки ғайриқонунӣ ҷамъоварӣ карда мешаванд), даромад аз тиҷорати маводи мухаддир, ҳама намудҳои тамаъҷӯиро дар бар мегиранд. Ба манбаъҳои берунаи маблағгузорӣ воридоти гуногуни пулӣ, аз ҷумла хайрияҳо аз бунёдҳои хориҷӣ дохил мешаванд.
Агар мо манбаъҳои маблағгузориро аз рӯи аҳамият арзёбӣ кунем, пас бешубҳа, яке аз захираҳои муҳим барои толибон тиҷорати маводи мухаддир мебошад. Маҳз ҳангоми бори аввал дар сари қудрат будани ҳаракат дар солҳои 1990-ум дар Афғонистон тиҷорати маводи мухаддир ба таври қатъӣ ба саноати пурраи ғайриқонунӣ ба роҳ монда шуд.
Олга Митрофаненкова
