Мусаллам аст, ки зиёиён ва равшанфикрон бо ҷаҳолат, хурофот, таассуб, суннаписандӣ ва вопасгаройӣ, ки умдатан, бо иртиҷоъпарастӣ ва муҳофизакорӣ тавъаманд (иртиҷойӣ –вежагии он кӣ ба қавонин ва суннатҳои гузашта пойбанд аст ва бо дигаргунӣ ва пешрафти ҷомеа мухолифат мекунад, дар ҷиҳати ҳифзи вазъи гузашта мекўшад ва бар зидди низому усули нав ва мутараққӣ талош меварзад – ниг.: Анварӣ Ҳасан. Фарҳанги кучаки Сухан. Ба сарпарастии Ҳасан Анварӣ. -Теҳрон: Сухан, 1383.-С.45; муҳофизакор – он кӣ тарафдори ақоид ва суннатҳои кўҳна ва мухолифи таѓйиру дигаргунӣ аст – ниг.: Анварӣ Ҳасан. Фарҳанги кучаки Сухан. Ба сарпарастии Ҳасан Анварӣ.-Теҳрон: Сухан, 1383.-С.925), ҳамвора дар муборизаву муқовимати шадид қарор гирифта, умдатан, алайҳи хурофотиёну мутаассибон мешӯранд. Ин шӯришу муқовимати ҳадафмандона хатти машши зиёиро аз табақоти дигари иҷтимоӣ ҷудо мекунад. Роҳу масири ҳаракати зиёӣ дар ҳар давру замоне муайян ва мушаххас аст: ҳалли мушкилот ва масоили фикрӣ, ақидатӣ, иҷтимоӣ, фарҳангӣ ва сиёсии ҷомеа ва дар зимн, огоҳ кардани ҷомеа аз хатар ва вабои доимо таҳдидкунанда – хурофоту таассуби диниву дунявӣ. Дар ин амр зиёӣ бо гарави ҷон рисолати иҷтимоӣ, фикрӣ ва дар маҷмўъ, инсониашро сомон медиҳад.
Мубориза бо артиши бузурги хурофотию ифротгаро ҷабҳаи муборизаи зиёиёни асили миллиро, чи дар гузашта ва чи дар шароити феълӣ ташкил дода ва медиҳад. Дар асрҳои миёна ҳавзаҳои дарсии файласуфони мутафаккирони миллӣ боиси огоҳмандии баъзе табақоти иҷтимоӣ ва як идда насли ҷавони ҷомеа гардида буд, вале муҳитҳои мадрасӣ, ки дар онҳо улуми дунявӣ (фалсафа, таърих, адабиёт, табииёт, риёзиёт, ҳандаса, нуҷум, ҷуѓрофиё, кимиё ва амсоли инҳо) тадрис мешуданд, мавриди таҳоҷуми сиёсӣ, мафкуравӣ ва ҳатто физикии хушкандешони мазҳабӣ қарор мегирифтанд ва таҳдиду фишори амиқ болои тоифаи ба истилоҳ, файласуфону ҳакимон, ки дар қолаби зиёиёну бузургони миллӣ инсиҷом меёбанд, ҷиддӣ мушоҳида мешуд. Эътирозоту интиқодоти бузургони асримиёнагии миллӣ, мисли Рўдакӣ, Дақиқӣ, Фирдавсӣ, Ибни Сино, Носири Хусрав, Суҳравардӣ, Мавлоно Ҷалолуддини Балхӣ, Саъдӣ, Ҳофиз ва дигарон, ки алайҳи хушкандешии мазҳабӣ сурат гирифта, фиребу найранги ононро рўйирост фош месохтанд, намунаи боризи муборизаи зиёиёни бумӣ дар таърихи миллӣ маҳсуб меёбад. Бузургони миллӣ дар таърих мисоли зиндаи шахсиятҳои мубориз алайҳи беадолатиҳои иҷтимоӣ ва динӣ-мазҳабӣ буданд ва ҳастанд, ки ҳеҷ гоҳ нагузошта ва намегузоранд, ки ниҳоди ҷаҳолатписанд ормонҳои миллӣ ва мардумиро зери по кунад ва роҳи тараққиёту рушди инсониро бо муште хурофоту таассуби мазҳабӣ бубандад. Ба сухани дигар, ҳаракати зиёигарии миллӣ дар асрҳои миёна бо селаи хурофотиёни динӣ-мазҳабӣ муқовимат карданд ва тавассути пофишориҳои илмӣ ва фарҳангӣ иҷоза надоданд, ки рўҳи илму дониш ва огоҳӣ шикаста гардад.
Мутаассифона, имрӯз зуҳуроти хашини тундгаройии динӣ ва мазҳабӣ бо шаклу қолибҳои нав давлат ва ҷомеаҳои миллиро таҳдид мекунад. Муҳаққиқон бар ин назаранд, ки зуҳуроти номатлуб ва хашини бунёдгаройӣ (фундаментализм), тундгаройӣ (радикализм), ифротгаройӣ(экстремизм) ва даҳшатафканӣ(терроризм) дар маҳрумиятҳои фикрӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ реша дошта, қишрҳои камфаъол ва камзарфияти иҷтимоӣ ба ин гурўҳҳо шомил мегарданд ва дар натиҷа, миёни ҷомеа, бахусус қишрҳои осебпазири иҷтимоӣ зўроварию ҳуҷум, истибдод ва хушунат тавлид мекунанд. Аз ин рў, дар кишварҳои Шарқи мусулмонӣ бештар масоили маҳрумиятҳо ва нобаробариҳои иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фикрӣ ва моддию маънавӣ матраҳанд ва бар мабнои он нафрату бадбинӣ ва ифротгаройии динӣ-мазҳабӣ дар ҷомеа ташаннуҷ пайдо мекунад. Мафкураи истеъмории динӣ-мазҳабӣ дар ҷавомеи суннатӣ хурофот ва таассубро барангехта, ба ин васила зеҳнсозиҳои динӣ матраҳ ва мутадовил мегарданд. Зеҳнсозиҳои динӣ-мазҳабӣ (ин гуна зеҳнсозиҳо, одатан бар мабнои бадбинию зўровариҳои иҷтимоӣ сохта шуда, таассуб-фанатизми динӣ-мазҳабиро дар шакли шадид ва тундутез ривоҷ медиҳанд) тадриҷан вусъат намуда, паҳнои иҷтимоъро фаро мегиранд ва дар шакли террорҳои ақидатӣ (мафкуравӣ) ва ҷисмонӣ буруз мекунанд. Мушкил инҷост, ки минбаъд бадбинию танофури динӣ-мазҳабӣ дар ҷомеа зеҳнсозӣ мешавад ва бинишҳои мардум ва табақоти иҷтимоиро шакл медиҳад. Бо мурури замон ин навъи бинишҳои хурофотӣ ва таассубӣ доираи нуфузро тавсеа мебахшанд ва аз як табақа ба табақаи дигари иҷтимоӣ интиқол меёбанд.
Дар зимн, ифротгаройӣ ё ба истилоҳ экстремизм дар шароити феълии ҷаҳонишавӣ ва ташаннуҷи бархўрдҳои динӣ-мазҳабӣ ва сиёсию тамаддунӣ ба як анъанаи нописанд ва хушунатбор табдил ёфта, дар кунҷу канори сайёраи замин, махсусан манотиқи гуногуни Шарқи мусулмонӣ нооромию бесуботии сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ ва фарҳангиро ба дунбол меоварад. Аммо ин нукта, аслан абарқудратони ҷаҳониро ба ташвиш намеоварад, баръакс, тибқи хоҳиш ва тарҳҳои сохтаи онҳо роҳандозӣ мешавад ва натиҷатан, ба коми онҳо анҷом мепазирад. Дар ин замина, як нуктаро таъкид кардан ҳукми зарурат аст: қудратҳои бузурги сиёсӣ ҳамеша ба ҷомеаҳое иртибот мегиранд ва тарҳҳои сиёсӣ роҳандозӣ менамоянд, ки зарфиятҳои тангу маҳдуди иҷтимоӣ, сиёсӣ, фарҳангӣ, маърифатӣ ва иқтисодӣ дошта, дастнигари дигаронанд. Ба сухани дигар, ҷомеаҳое, ки ба гирдоби хурофту таассуби суннатӣ ва дақиқтараш, «ҷаҳли мураккаб» гирифторанд, аз назари равонӣ, ахлоқӣ, фарҳангӣ, сиёсӣ сахт осебпазир буда, бо вазиши муқаррарии боди ҳангомаю тавтеа ваҳшонияташонро буруз мекунанд ва дар пайи даҳшат овардан, тахриб сохтан ва мутазалзил кардани давлатҳо ва ҷомеаҳо гом бармедоранд.
Пурсиши ин ки “Чаро фундаментализм, терроризм, экстремизм ва радикализми динӣ дар кишварҳои Шарқи мусулмонӣ реша давонда истодааст?”, метавонад посухҳои мухталиф дошта бошад. Агар, аз як тараф, баъзе қудратҳои ҷаҳонӣ, ба хотири бароварда сохтани ниёзҳои сиёсию иқтисодӣ аз гурӯҳҳои террористӣ ба сифати бизнеси мувофиқ ва сердаромад корбаст кунанд, аз ҷониби дигар, аксари мусулмонони дунё аз назари огаҳӣ ва иттилоъ, маърифат ва биниш ақибмонда буда, донишу ҷаҳоншиносии онҳо бештар рўйи эҳсосу тасаввурот қарор дорад. Ва, азбаски аксарияти ҷомеаҳои Шарқи мусулмонӣ зарфиятҳои маҳдуди иҷтимоӣ, иқтисодӣ, фикрӣ ва эҷодӣ доранд, ғолибан таҳти таъсири ақидатии созмону гурӯҳҳои тундрави мазҳабӣ қарор мегиранд ва дар бунбасти маънавӣ ба сар мебаранд. Аз ин ҷост, ки дар сурати бурузи интиқодоти фикрию ақидатӣ, ки ба он ҳанўз ҷиддӣ одат накардаанд, ҳассосият ва вокуниши шадид нишон медиҳанд. Ба ин далел, нахуст бояд механизмҳои ҷалби ҷомеаҳои ақибмонда ва вопасгароро ба низомҳои сиёсии дунявӣ ҷустуҷӯ ва пайдо кард. Танҳо дар сурати ворид гардидани ҷомеаҳои баста ва консервативӣ ба муҳитҳои муътадилу бози иҷтимоӣ, эҷодӣ ва фарҳангӣ мушкилоти бурузи шадиди ҳассосияту эҳсосоти контролнашавандаи мазҳабиро коҳиш медиҳад ва роҳи ташаккул ва рушди тафаккури интиқодиро, ки бар мабнои истиқлоли фикрию эҷодӣ зуҳур мекунад, ҳамвор месозад.
Шароити муосири сиёсӣ ва геополитикӣ аз насли зиёиёни асили тоҷик масъулиятмандӣ ва кори фаъоли шабонарўзиро тақозо менамояд, то сатҳи хатарҳои минтақавӣ ва глобалие, назири ифротгаройӣ, тундгаройӣ ва даҳшатафкании динӣ-мазҳабӣ, ки ҷомеаи ҷаҳониро ба ташвиш овардааст, коҳиш ёбад ва таваҳҳуми он баданаҳои иҷтимоиро сироят накунад. Махсусан, дар шароити давлатсозии миллӣ масъулияти зиёии тоҷик бештар мегардад, чаро ки душманони мафкуравӣ ва фурсатталабони дохилию хориҷӣ бар он талош меварзанд, ки ҷомеаи тоҷикро дар ҳоли карахтии фикрӣ ва бунбастҳои ақидатӣ нигоҳ доранд. Табақаи зиёӣ бошад, дар ҳамкории пайваста бо ниҳодҳои марбутаи давлатӣ ва пуштибонии иҷтимоӣ ҷомеаро аз дарун тағйири сифатӣ медиҳад ва ба пеш – ба сӯйи амалӣ сохтани ормонҳои миллӣ раҳнамоӣ мекунад. Аз ин лиҳоз, гузаштан аз назария ба амалия сарҳадафи кори равшанфикрӣ дар шароити феълӣ мебошад. Он чи ки гуфта мешавад ва тарѓиб мегардад (манзур шиорзанӣ ва назарияпардозии хушку холии як идда зиёиён аст), бояд сараввал дар зиндагии шахсии худи мо, амалан татбиқ гардад. Дар ҳоле ки мо, аксаран аз марзи назарияпардозӣ ба сарҳадди амалиягароӣ по наниҳодаем, мароми таѓйироти сифатии ҷомеа зери суол мемонад. Кор кардан бо ҷомеа, омўзиши ҳаматарафаи афкори иҷтимоӣ, мушоҳида, таҷриба, дарёфти механизмҳои фаъолсозии иҷтимоӣ, коркарди гузинаҳо (алтернатива)-и гуногун ҷиҳати ҳалли мушкилоти иҷтимоӣ, фикрӣ, фарҳангӣ, равонӣ, ахлоқӣ, сиёсӣ-мафкуравӣ силсилаи тадбирҳоеанд, ки бояд дар сархатти барномаҳои фикрӣ, эҷодӣ, ҳунарӣ ва мадании аҳли зиё ва фарҳанги кишвар қарор дошта бошанд.
Н. Нуров,
устоди ДДФСТ ба номи М. Турсунзода
душанбе, 25 ноябри соли 2019, соати 17:33
